KEMPENLAND historie

Na 1800: een 'nieuw' dorp

Met de komst van de Fransen in 1794/95 is er heel veranderd in de kleine agrarische dorpen. Natuurlijk bleven de boeren gewoon het werk doen dat ze voor die tijd ook deden, maar de verhoudingen met 'het gezag' waren totaal anders. Vóór de Franse tijd was praktisch alle landbouwgrond in bezit van kloosters, adel of vermogende mensen in de steden. Alleen de gemeenschappelijk heide (de gemeint) was gezamenlijk gepacht door de boeren.

De boeren moesten dus grond pachten. Soms betaalden ze daar maar heel weinig pacht voor omdat de pachtsom al eeuwen eerder 'voor eeuwig' was vastgelegd. De pacht werd ook niet afgeschaft, maar de kloosters werden opgeheven en de adel verdween en de meeste gronden kwamen zo aan de gemeenschap.
Een belangrijke kostenpost voor de boeren waren sinds de Middeleeuwen de tienden. Oorspronkelijk moesten de boeren 10% van hun oogst en van het jong vee afstaan aan de lokale parochiekerk voor het onderhoud van de kerk en de pastoor en ter ondersteuning van de armen in het dorp. Dit was zeker geen slecht idee, maar in de loop der eeuwen waren de tiendrechten door verkoop en schenking terecht gekomen bij allerlei kerkelijke organisaties zoals als kloosters en kapittels en bij particulieren, die de opbrengsten zeker niet primair gebruikten voor de oorspronkelijke doelen. De tienden werden door de Fransen niet afgeschaft, maar de meeste bezitters raakten ze kwijt aan de gemeenschap. Pas in 1900 zijn de tienden wettelijk afgeschaft.
Hoe al deze veranderingen precies zijn verlopen en hoe het wettelijk werd geregeld, heb ik niet onderzocht. Waarschijnlijk vergt dat een aparte studie.

Zelfstandige boeren
De boeren werden dus plotseling echt eigenaar van hun grond en echt zelfstandig. Ook de heide die sinds ca 1400 als gemeenschappelijk bezit (de gemeint) door de boeren werd gepacht van de hertog of zijn rechtsopvolgers, werd nu eigendom van de gemeenschap maar niet steeds op dezelfde manier. In het kadaster is dat te zien: in de gemeente Hoogeloon is een deeel van de heide verdeeld in percelen die ieder één eigenaar hebben. Maar van de grote strook heide tussen Hapert en Duizel-Eersel is een groot deel nog onverdeeld. In Eersel heeft de gemeente het gebied dat grenst aan Hapert ook nog grotendeels of helemaal in bezit, maar is de 'opstand' (wat er op groeit) in bezit van particulieren. Ook in Duizel, toen samen met Steensel een aparte gemeente, bleven in ieder geval delen van de gemeint aan die kant gezamenlijk bezit van de 'rechthebbenden'. Waarschijnlijk lag in het grensgebied met Eersel en Duizel erg natte heide: de Kleine Beerze ontspringt daar en er lagen verschillende vennen. Duidelijk was dit het minst aantrekkelijke deel van de heide.
Blijkbaar heeft men ergens rond 1800 kunnen kiezen hoe men verder wilde met de gemeenschappelijke gronden. In de gemeente Hoogeloon bestaan in 1832 in ieder dorp nog wel een soort 'stichtingen' die een deel van de vroegere gemeenschappelijke gronden in bezit hebben; in Hapert zoals gezegd 'Het Gehucht Hapert' geheten. Formeel zijn er zelfs twee van deze stichtingen met een verschillend 'belastingnummer': 'Het Gehucht Hapert cs' heeft nummer 109 en 'Het Gehucht Hapert' zonder de 'cs' heeft 110. Wat het inhoudelijke verschil is, is onduidelijk: ik zie geen verschil in hun bezittingen. Mogelijk was er (nog) geen koper voor de bezittingen van deze twee stichtingen en werden deze percelen verpacht of nog gemeenschappelijk gebruikt. Ik noemde ook al de percelen met het 'opgaande geboomte' misschien had men die liever niet in particuliere handen.
'Het gehucht Hapert' was eigenaar van een aantal kleine stukjes waar blijkbaar niemand veel interesse in had, maar bezat ook flinke percelen bij Duizel en Eersel en een zeer groot stuk heide ten zuiden van Dalem: daar is een stuk van zo'n 500 ha in het bezit van deze 'stichting'. Opvallend is dat de grote stukken in de verschillende dorpen die kort na 1800 niét verkaveld werden, nu de natuurgebieden zijn waar we zo zuinig op zijn!

Verstappen akkers
Aan de noordkant van Hapert, tussen de huidige provinciale weg, de Castersedijk het Wagenbroeks Loopje liggen op de kadasterkaart 1832 de "Verstappen akkers" en die lopen door tot bij de 'grens' met Casteren. Op de kaart van Verhees is dit stuk nog grotendeels heide, behalve langs het Wagenbroeks Loopje waar waarschijnlijk al eeuwenlang weilanden lagen in heel kleine percelen. De Verstappen akkers zijn daarentegen grote lappen bouwland, zeker groot als je ze vergelijkt met de akkers binnen het 'oude' dorp. Alles wijst er dus op dat dit gebied kort voor het maken van de kadasterkaart is ontgonnen en waarschijnlijk door ene Verstappen. Praktisch zeker was dat Henricus Verstappen geboren op 12-3-1735 in Helmond. Hij trouwde in 1763 in Mierlo met Maria Verhees uit Budel en ze kregen tien kinderen, de eerste drie in Mierlo en de rest in Hoogeloon waar ze uiterlijk in 1771 kwamen wonen. Henricus overleed in 1804.
Waarschijnlijk heeft Henricus Verstappen dat hele stuk heide al rond 1795 aan het begin van Franse tijd kunnen kopen. Hij en zijn kinderen lijken het te hebben ontgonnen, want bij het opmaken van het kadaster zijn de kinderen nog voor een groot deel eigenaar, ook van de heide die nog over is. De meeste percelen zijn dan van de Weduwe Hendrik Jansens en dat is Antonetta Verstappen, de tweede dochter. Frederick Verstappen, de oudste zoon, heeft er ook een aantal percelen. De naam "Verstappen akkers" komt op latere kaarten niet meer voor.

Lemel of Hemel
Het gebied dat we kennen als Lemel, heet op deze kadaster kaart consequent Hemel en ook in het register van de kadasterkaart wordt deze naam gebruikt. Op de kaart van ca. 1890 heet het gebied wel "De Lemel". Mogelijk hebben de eerste kaartenmakers de naam verkeerd begrepen, maar een paar honderd meter noordelijker van Lemel, ligt een gebied met zeer schrale gronden en dat gebied heette in mijn jeugd de "Hellekens". Misschien als contrast met de betere gronden in "De Hemel"?

Dalem

Op bovenstaande kaart heb ik met kleuren het grondgebruik rond Dalem aangegeven. Het eerste wat opvalt is dat de boerderijen in Dalem bijna in een ellips om een pleintje liggen, heel anders dan het lintdorp Hapert. De centrale plek is waarschijnlijk het water: een drinkplek voor het vee. De ontwikkeling van een dorp of gehucht rond een centrale plaats kwam vaker voor en heel vaak was een drinkplaats de aanleiding.
Heel verrassend vind ik dat er tussen de boerderijen en het plein nog een strook gemeenschappelijke grond ligt die beplant is met 'opgaand geboomte' zoals dat in het kadaster heet. Ik neem aan dat er loofhout (eik, beuk en dergelijke) bedoeld is. Dat zou dan bedoeld zijn als constructiehout voor huizen, schuren en dergelijke. In Hapert dorp heb ik zoiets niet gevonden.

Herberg de Pan
In sectie B met o.a. Dalem, komt ook een gebied voor dat "Herberg de Pan" heet. Nu is het natuurlijk niet belangrijk hoe een bepaald gebied genoemd wordt, maar in dit geval verwijst de naam heel duidelijk naar een historische gegeven: een herberg die ooit op De Pan stond. En dat is in eerste instantie niet de plek waar je in de 18e eeuw of eerder een café, kroeg of hotel verwacht. Maar er wordt door historici niet aan getwijfeld dat hier een herberg heeft gestaan, ofschoon die al verdwenen was toen de kadasterkaart werd gemaakt. Op de plek waar de herberg stond, stonden toen drie huizen en een schuur vrij dicht bij elkaar. Die plek is dus wel bekend en is zelfs een onderzoek geweest, waarvan een kort verslag op "Erfgoedwiki" staat. Helaas werkt daar de bijbehorende kaart niet goed.
De eigenaars van twee huizen en de schuur heten rond 1830 beide Van de Put: weduwe Adriaan en Jacobus. Het derde huis is van Hendrik Luijten, assessor genoemd in het register, die een groot aantal percelen in Hapert bezit en vooral in en om Dalem. Burgemeester Meijer heeft ook een huis in gebied "Herberg de Pan" maar dat ligt een stuk verder weg.
De twee eigenaars Van de Put, Adriaan en Jacobus, zouden best broers kunnen zijn die de huizen geërfd van hun vader en die zou mogelijk de laatste herbergier geweest kunnen zijn. Maar die familierelatie heb ik nog niet kunnen vinden.

Een kar voor lange afstandsvervoer rond 1820 op een prent van de Duitse kunstenaar Johann Adam Klein. Waarschijnlijk zagen de karren in Brabant er ook zo uit.

Resteert de vraag waarom daar ooit een herberg lag en waarom die verdween. Het eerste is duidelijk op de kaarten: net zuidelijk van de locatie van de herberg op het grondgebied van Eersel en Bergeijk lopen verschillende oeroude wegen vanuit Hapert en Bladel richting Luyksgestel en Bergeijk en vanuit Eersel richting Postel en Mol. Van deze wegen neemt men aan dat het ook handelswegen waren vanuit Antwerpen, Breda en Den Bosch naar Brussel, Luik, Maastricht en Keulen. Herbergen midden op de hei langs dit soort handelswegen waren voor 1800 niet ongewoon. Wat mogelijk de oorzaak was de verdwijning komt verderop nog in deel 4.

Op de kaart van Verhees staat behalve Herberg de Pan ook de Herberg de Heastert die in het Eerselse gehucht De Heestert ligt, niet ver van De Pan. Deze herberg ligt direct aan de Heestersche Dijk van Eersel naar Postel en verder. In de registers van het kadaster staat dat er in De Heestert maar één huis met schuur staat, eigendom van Leonardus Vervest (Eersel sectie D kavel 250). Een beroep is niet vermeld, maar Vervest heeft minstens 8-9 ha grond en een herberg wordt in ieder geval niet genoemd.

Opmerkingen
- Opmerking 1: Er staan twee eerdere artikelen over de wegenpatronen in Hapert in de loop der eeuwen op deze site. Deze artikelen zijn vooral op basis van de militaire kaarten en die zijn weer grotendeels op de kadasterkaarten gebaseerd. Ze staan hier:
- Over de wegen rond Hapert vanaf de Middeleeuwen: 09. De weg zoeken in Hapert - deel 1
- Over de lokale wegen in Hapert vanaf ca. 1800: 10. De weg zoeken in Hapert - deel 2
- Opmerking 2: De eerste kadasterkaarten en de bij behoorde omschrijving staan online. Het is even zoeken, maar de informatie is dan ook zeer gedetailleerd en waarschijnlijk zeer betrouwbaar: Kadasterkaarten. Hapert dorp is sectie C van de Gemeente Hoogeloon, Hapert en Casteren en Dalem en Herberg de Pan is sectie B. Zie ook ref 57.

Informatie uit het kadaster van 1832
- 12. Het kadaster in Hapert - 1. Invoering rond 1830
- 13. Het kadaster in Hapert - 2. Nieuwe verhoudingen na 1800
- 14. Het kadaster in Hapert - 3. Opvallende inwoners
- 15. Het kadaster in Hapert - 4. Het oude en het nieuwe wegenpatroon

Een overzicht van alle artikelen op deze site vindt U onder de tab "Artikelen" of klik "Hier"